Het Walcker-orgel van De Samenstroom
Heel graag neemt Johan Smit u aan de hand van dit artikel mee naar de achtergrond van het prachtige Walcker-orgel waarover de Protestantse gemeente in Meppel inmiddels 85 jaar beschikt. Om uit te kunnen leggen waarom dit orgel absoluut de moeite waard is om in de schijnwerpers te staan, licht ik eerst wat toe over het klankidee van het orgel. Vervolgens vertel ik een en ander over de werkzaamheden die de afgelopen jaren verricht zijn om het instrument weer volwaardig te laten klinken.
Achtergrond van het klankbeeld
Het klankconcept dat het uitgangspunt vormt van het Walcker-orgel, komt uit de Duitse orgelcultuur van de 19e eeuw. Op het hoofdwerk bevindt zich het stevige fundament, de grote grondstemmen, met op het tweede klavier vergelijkbare registers in een kleinere klank. Verder heeft het hoofdwerk echte registers voor gemeentezangleiding, zoals een cornet en trompet. Op het zwelwerk staan daar de meer ingetogen schalmeij en vox humana tegenover. Deze registers zijn weer zeer geschikt voor het zetten van een specifieke sfeer.
De muziek uit de tweede helft van de 19e en eerste helft van de 20e eeuw, is veelal orkestraal gedacht. Denk hierbij aan grote componisten als Cesar Franck, Johannes Brahms, Anton Bruckner en Max Reger. Franck en Reger schreven ook veel orgelmuziek. Zij imiteren daarbij het orkest; de orgelmuziek is orkestraal gedacht. Voor het uitvoeren van deze muziek is het Walcker-orgel zeer geschikt, met name de Duitse laat-romantische muziek (Brahms, Reger, Sigfrid Karg-Elert). Dat komt doordat er naast het stevige fundament op het orgel maar liefst twaalf achtvoetsregisters te vinden zijn; allemaal stemmen die kleine aanvullingen op elkaar vormen. Het gevolg hiervan voor de klank is dat met bijregistreren van die achtvoetsregisters het lijkt alsof er telkens een extra violist toegevoegd wordt aan het orkest. Daarbij is dit tweede manuaal voorzien van een zwelpedaal. Met dit pedaal kan het zwelwerk als met een volumeknop bediend worden, waarmee de dynamiek van het hele instrument een extra dimensie krijgt.
Verbouwplannen:
Van dit type orgel zijn er in Nederland niet veel bewaard gebleven. In Noord-Nederland is in Wildervank nog een vergelijkbaar instrument te vinden. Niet geheel toevallig is in 1937 het orgel in Meppel gebouwd onder aanbeveling van de toenmalig organist (J. Bos) uit Wildervank, waar hij een Walcker-orgel uit 1913 bespeelde. Zijn contacten en ervaringen hebben Walcker in Meppel gebracht. Vanwege de verbouwplannen van de huidige Samenstroom en de noodzaak daarvan om het volledige orgel uit de kerkzaal te verwijderen, werd besloten om met de groep organisten en orgelbeheerder Harry Everts overleg te hebben wat de huidige staat van het instrument was en wat nodig was het instrument na de verbouwing in optima forma te laten functioneren. Daarom is de hulp ingeroepen van orgelexpert Hans Fidom. Hij heeft het orgel tweemaal uitgebreid bespeeld en onderzocht, schreef hierover een lovend rapport en raadde aan om zo weinig mogelijk aan de klank van het instrument te doen. Technisch gezien was er veel in orde, maar voor de toekomstbestendigheid waren er nog wel mogelijkheden voor verbetering.
Orgelcommissie op onderzoek
Het orgel in Wildervank is in 2013 voor de laatste keer gerestaureerd. Vanwege de liggende verbanden tussen de instrumenten, werd besloten om een bezoek aan Wildervank te brengen. Tijdens dit bezoek hebben we kennisgemaakt met het orgel aldaar en uiteraard uitgebreid gesproken met een van de leden van de orgelcommissie, om te praten over hetgeen zij bij de laatste restauratie hebben aangepakt en hoe het resultaat daarvan is. Firma De Wit uit Nieuw-Vennep was verantwoordelijk voor deze laatste restauratie. Deze orgelbouwer had al enige jaren het onderhoud van Walcker-orgel in beheer. Naast een bezoek aan het orgel in Wildervank werd besloten nog twee orgels die De Wit in beheer heeft, te bezoeken. Daarvoor zijn we met de orgelcommissie naar Amsterdam en Sassenheim gereisd, hebben daar twee orgels bespeeld en onderzocht en zijn met de opgedane bevindingen weer huiswaarts gereisd.
De orgelcommissie heeft als gevolg van haar bevindingen een aantal wensen opgesteld:
- Is het mogelijk dat de speeltafel in de kerkzaal komt te staan, om een beter contact met de klank en samen te spelen met instrumentalisten en koren? In de oude situatie was dat niet goed mogelijk, omdat je als organist geen ruimte naast de speeltafel had voor een instrumentalist en geen contact had met de klank, die zich in de kerkzaal vormt (en niet naast het orgel).
- Is het mogelijk om het orgel zelfstandig te stemmen, zonder hulp? Ontwikkelingen in de stemtechniek maken dit mogelijk, maar niet voor ieder instrument.
- Is het mogelijk de techniek van het instrument te optimaliseren naar de mogelijkheden van de huidige tijd, zodat veelvuldig optredende problemen verdwijnen, zonder verlies van de klank?
- Is het mogelijk de toonhoogte van het instrument te verhogen, zodat samenspel met instrumentalisten beter mogelijk wordt?
Besloten werd om met deze vragen firma De Wit een offerte te laten opstellen. Na verschillende overleggen met kerkrentmeesters, orgelcommissie en orgelbouwer werd overeenstemming met firma De Wit bereikt over uit te voeren werkzaamheden.
Resultaten
Als gevolg van de coronacrisis ontstonden enkele leveringsproblemen. Dat leidde ertoe dat de werkzaamheden aan het orgel vertraging opliepen. Uiteindelijk werd het mogelijk om het orgel samen met de kerkzaal op woensdagavond 1 juni officieel in gebruik te nemen. Tijdens de ingebruikname heeft u al een toelichting gekregen van Harry en mij op een aantal zaken. Op dit moment is 90% van de werkzaamheden afgerond en kan het orgel gelukkig weer functioneren in de kerkdiensten. Met hulp van enkele gemeenteleden werden speeltafel en orgelbank voorzien van een nieuwe kleur en werd ook het plateau gemaakt. De speeltafel heeft een mooie plek voorin de kerkzaal gekregen, is te draaien zodat contact met het liturgisch centrum, maar ook de gehele kerkzaal mogelijk is. Daarnaast is er nog een tweede aansluitpunt in de kerkzaal gekomen, waardoor je de speeltafel ook achterin de kerkzaal zou kunnen gebruiken. Voor samenspel met een orkest of een kleinere viering biedt dit mogelijkheden. De toonhoogte van het instrument is aangepast. Hiervoor moesten alle ruim 1500 pijpen kleine aanpassingen ondergaan. Het stemmen van het orgel is nu ook mogelijk met behulp van een stemcomputer, waardoor je als organist zelfstandig door het orgel kunt, zonder hulp van een toetsendrukker. Daarnaast is een databank in het orgel geplaatst, waardoor alle mogelijke klankcombinaties binnen een handdruk te bereiken zijn. Verder is er bij extra isolatie aangebracht aan de achterwand van de kerk. Het zwelwerk van het orgel bevond zich vlakbij het rosetraamwerk. Dit veroorzaakte kou en daarmee temperatuurverschil tussen hoofdwerk en zwelwerk, met ontstemming als gevolg. Dit moet nu verholpen moeten zijn. Nog niet alles is gereed; in de komende weken hopen we de laatste zaken ook af te ronden, waarna het orgel in de komende marktconcerten ook als concertinstrument te beluisteren moet zijn.
Meer informatie
Over het Walcker-orgel en de voormalige gereformeerde kerk is veel historische informatie bewaard gebleven. Via de websites www.gereformeerdekerken.info en www.orgelsindrenthe.nl kunt u meer vinden.
Orgel van de Grote of Mariakerk
Het orgel van de Grote of Mariakerk in Meppel heeft een bewogen geschiedenis. In 1713 begon de bouw van het orgel door de Friese orgelbouwer Jan Harmens Kamp. Uiteindelijk is het in 1722 afgemaakt en opgeleverd door Frans Caspar Schnitger, die kort daarvoor het grote orgel in de Michaelskerk in Zwolle had voltooid. Het orgel van Meppel had bij voltooiing 27 stemmen, verdeeld over Hoofdwerk (12), Rugpositief (10), Borstwerk (5) en aangehangen pedaal. In 1882 werkte Zwier van Dijk aan het orgel waarbij onder andere het Borstwerk werd verwijderd. Jan Proper verplaatste de speeltafel in 1905 naar de linkerzijwand van het Hoofdwerk. De windlade van het Rugpositief kwam op de plaats van het Borstwerk. In 1951 ging Mense Ruiter van start met de restauratie van het orgel. Daarbij werd het verdwenen Borstwerk gereconstrueerd en werd een vrij pedaal met negen stemmen toegevoegd. Na de grote kerkrestauratie kon het gerestaureerde en uitgebreide orgel in 1968 worden opgeleverd. In 2007 werden twee spaanbalgen naast het orgel geplaatst.
Recente werkzaamheden
Behalve de noodzakelijke reiniging van het orgel hadden de recent uitgevoerde werkzaamheden in de eerste plaats een technische noodzaak. De historische windladen, die veel lekkages vertoonden, zijn naar huidige richtlijnen ook voorzien van een ander afdichtingssysteem. Er vond herstel plaats van het pijpwerk, waarvan een deel was geoxideerd en doorgezakt. De klaviatuur werd gerestaureerd en het beschadigde bestaande toetsbeleg werd vernieuwd. Ook werd de windvoorziening opnieuw opgezet door het wijzigen van de regulatie en het vernieuwen van een groot deel van de kanalisatie in een passende maatvoering.
Het orgel komt voor op de lijst “Orgels met monumentale waarde” van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed onder nummer 961/28631.